Học để làm gì? ‘Học’ và ‘Học thức’

Hôm nọ, gặp lại một anh bạn vong niên (từng là giáo sư y khoa ở Melbourne, nay đã nghỉ hưu) anh hân hoan khoe là đang theo học chương trình cử nhân văn học. Tôi rất ngạc nhiên dù không nói ra, nhưng phải một hồi tôi mới nhận ra anh ấy là một kẻ 'học thức' (learned person). Học để hành (học hành) khác với học để thức tỉnh (học thức).
Có khi nào các bạn hỏi 'mình đi học để làm gì?' Chắc chắc có, và tôi cũng không phải là một ngoại lệ. Tôi từng nhiều lần hỏi câu hỏi đó, và nghiệm ra rằng chúng ta đi học vì 2 mục tiêu: vật chất và tinh thần.
Đi học với mục tiêu vật chất có nghĩa là mình học để có kĩ năng, kiến thức, và một cái chứng chỉ để hành nghề, để có thu nhập, để có một cuộc sống cứ tạm cho là ổn định, hay cao hơn là để được gọi là 'thành đạt'. Học vì vật chất cũng là học vì tư lợi, và có thể xem là học vì sinh nhai. Nghe chữ 'sinh nhai' thì có vẻ mỉa mai, nhưng sự thật là như vậy: đa số, nếu không nói tất cả, chúng ta đi học là để kiếm sống. Nói theo tiếng Anh, học vì mục tiêu này là "Education" hay "Training".
Đi học với mục tiêu tinh thần là nhằm làm giàu tâm thức và mưu cầu hạnh phúc, chứ không để làm tiền hay làm giàu. Chữ 'tâm thức' ở đây là đề cập đến tinh thần, tri thức và ý thức. Anh bạn tôi là một người như vậy, anh ấy ghi danh học cử nhân văn học ở tuổi ngoài 70, không phải để kiếm tiền, mà là để mở mang kiến thức, để biết cảm nhận được cái đẹp của văn chương và nghệ thuật. Học vì mục tiêu làm giàu tâm thức cũng chính là làm cho chúng ta sáng suốt hơn, tự do hơn, và lúc nào cũng tự làm mới mình. Nói theo tiếng Anh, học vì mục tiêu tinh thần là "Learning" (do đó mới có mệnh đề "Learned Man").
Người có học thức (learned man) khác với người có học (educated man). Người có học thức có khả năng hoán chuyển thông tin và trải nghiệm thành tri thức, kĩ năng và hành vi. Người có học là người tiếp thu tri thức và kĩ năng qua trường lớp. Học thức là một quá trình suốt đời; học hành là có thời hạn nhứt định. Học thức đặt nặng cái phẩm chất, còn học hành đặt nặng cái lượng.
Có những người học chỉ vì theo truyền thống gia đình hay do ba má ép buộc. Ba má theo đuổi nghề nào thì thường có xu hướng khuyến khích, thậm chí gây áp lực để con theo học ngành đó. Nhưng những người này chỉ học để làm gia đình hài lòng, chứ họ chưa chắc thích ngành nghề họ đang theo học. Thành ra, họ học nhưng không 'tiêu hoá'. Học để nhớ và tốt nghiệp. Học để có kĩ năng và kiến thức, nhưng họ không có đam mê. Nói đúng hơn, họ tập trung vào cái lượng, chứ không quan tâm đến cái phẩm trong sự học.
Người học vì mục tiêu tinh thần quan tâm đến phẩm chất hơn là lượng. Đối với họ, học là 'học thức', tức là họ thuần hoá những kiến thức họ đã tiếp thu được. Nói theo dân gian là họ 'tiêu hoá' những gì họ học được. Kẻ có học thức không học nhiều hay học cao, nhưng họ hấp thu được cái học vào máu, vào tế bào trí não. Anh bạn tôi theo học cử nhân văn học có lẽ là một người như thế: anh ấy học để có học thức.
Học thức có thể ví von như uống rượu vang vậy. Rượu vang có chất lượng cao không hẳn là lâu năm, mà là sự hoà quyện của vị chua, ngọt, đắng, cồn, và trái cây. Loại rượu đó khi uống vào chúng ta ... không cảm được một vị nào cả. Học thức là hấp thu những gì mình đã học mà không cần phải nhớ, hay nói theo Albert Eistein (hay Edouard Herriot?) là "education is what remains after one has forgotten everything he learned in school."
Phân biệt giữa lượng và phẩm trong sự học rất quan trọng. Trong nhiều lớp học tôi giảng ở Việt Nam, một số bạn tâm sự rằng họ học thì thấy hay nhưng chưa biết ứng dụng vào lãnh vực chuyên môn ra sao. Tôi nghĩ các bạn ấy học thì nhiều nhưng chưa 'tiêu hoá'.
Nhưng ngược lại, có những bạn nói với tôi rằng họ học đến đâu là sáng đến đó dù họ không ở trong cái chuyên ngành mà tôi lấy làm ví dụ. Có người đến từ ngành xã hội học, nhưng khi nghe đến ý tưởng 'randomized controlled trial' trong y khoa là họ nghĩ ngay đến ngành của họ. Có bạn làm bên giáo dục sau khi học về các mô hình hồi qui là nghĩ ngay đến những đề tài nghiên cứu trong ngành giáo dục. Họ là những người đạt được 'học thức' vậy.
Nhưng ngày nay các trường học (dĩ nhiên kể cả đại học) rất bận tâm với việc giáo dục và đào tạo, tức là đào tạo nghề cho học sinh, sinh viên. Họ chỉ quan tâm đến đào tạo ra những 'educated individuals' để làm đầy tớ cho chánh phủ hay kĩ nghệ (đa số chúng ta là vậy). Thành ra, có những người lấy cái sở học của mình để phụ hoạ cho nhà cầm quyền, xu phụ theo tà quyền và tà giáo để hãm hại người thiện lành.

Nhưng tôi nghĩ trong thời đại điên cuồng vì vật chất ngày nay, các trường học nên quan tâm đến việc đào tạo những người có học thức (tức là 'learned induviduals'), giúp họ thức tỉnh trong mọi tình huống. Viễn kiến của đại học nên nhắm tới đào tạo những người có học thức hơn là có học.